Երկրաշարժ
Երկրաշարժի օջախը (հիպոկենտրոն) կարող է գտնվել
տարբեր
խորություններում,
իսկ
վերնակենտրոնում
(էպիկենտրոն)
տեղի
են
ունենում
ամենամեծ
ավերածությունները:
Երկրաշարժագրիչը (սեյսմոգրաֆ) գրանցում է նույնիսկ աննշան տատանումները:
Մեխիկոյի 1985 թ-ի երկրաշարժի ավերածությունները
Նալբանդ (այժմ՝ Շիրակամուտ) գյուղը 1988 թ-ի դեկտեմբերի 7-ի Սպիտակի
երկրաշարժից
հետո
Երկրաշարժ է առաջանում, երբ Երկրի մակերևույթից տասնյակ, իսկ երբեմն
էլ
հարյուրավոր
կիլոմետրեր
խորության
վրա
տեղի
է
ունենում
ապարաշերտերի
տեղաշարժ:
Մի քանի վայրկյանում երկրաշարժը կարող է մեծ քաղաքը վերածել փլատակների կույտի: Ամենաուժեղ երկրաշարժերի ժամանակ գետնի
մեջ
առաջանում
են
խոր
ճեղքեր
(1891 թ-ի հոկտեմբերի
28-ի
երկրաշարժի
հետևանքով
Ճապոնիայի
Հոնսյու
կղզում
առաջացել
է
160 կմ
երկարությամբ
ճեղք),
տեղի
են
ունենում
փլուզումներ,
փլվածքներ,
փոխվում
են
գետերի
հուները,
գոյանում
նոր
ջրվեժներ
ու
լճեր
(1911 թ-ին Պամիրում
լեռնալանջի
փլուզումից
փակվել
է
Մուրղաբ
գետի
հունը,
և
առաջացել
է
Սարեզյան
լիճը):
Երկրի խորքում այն տեղը, որտեղ ապարաշերտերը կտրուկ տեղաշարժվում են, կոչվում
է
երկրաշարժի
օջախ
կամ
հիպոկենտրոն
և
կարող
է
գտնվել
տարբեր
խորություններում:
Երկրի մակերևույթի այն տեղը, որը գտնվում է երկրաշարժի օջախի վերեվում և ամենամոտն է նրան, կոչվում է էպիկենտրոն կամ վերնակենտրոն: Այդտեղ էլ տեղի են ունենում
ամենամեծ
ավերածությունները:
Երկրաշարժի
ուժգնությունը
գնահատվում
է
1–12 բալլային
սանդղակով:
1–2 բալլ
ուժգնության
երկրաշարժը
մարդիկ
չեն
զգում,
դրանք
գրանցվում
են
շատ
զգայուն
հատուկ
սարքերով՝
երկրաշարժագրիչներով
(սեյսմոգրաֆներով,
հունարեն
«սեյսմոս»՝ երկրաշարժ,
«գրաֆ»՝ գրում
եմ
բառերից):
Ամենաուժեղ
երկրաշարժերն
ունենում
են
10–12 բալլ
ուժգնություն
և
կոչվում
են
աղետաբեր:
Դրանցից
են,
օրինակ,
Տոկիոյի
(1923 թ.),
Չիլիի
(1960 թ.),
Տաշքենդի
(1966 թ.),
Չինաստանի
(1976 թ.),
Մեխիկոյի
(1985 թ.),
Սպիտակի
(1988 թ.),
Ճապոնիայի
(1993 թ.),
Ինդոնեզիայի
(1994 թ.)
երկրաշարժերը:
Երկրագնդի որոշ տեղամասերում երկրաշարժերը հաճախակի
են
և
ուժգին,
իսկ
մյուսներում՝
հազվադեպ
և
թույլ:
Դա
պայմանավորված
է
երկրակեղևի
երկրաբանական
կառուցվածքի
ու
զարգացման
առանձնահատկություններով:
Յուրաքանչյուր
օր
Երկրագնդի
վրա
տեղի
է
ունենում
տարբեր
ուժգնության
ավելի
քան
250, իսկ
1 տարում՝
մոտ
100 հզ.
երկրաշարժ:
Երկրագնդի
վրա
կան
2 գլխավոր
գոտիներ,
որտեղ
երկրաշարժերն
առավել
հաճախակի
են՝
Խաղաղօվկիանոսյան
(Խաղաղ
օվկիանոսը
օղակող
տարածքը,
որտեղ
տեղի
է
ունենում
երկրաշարժերի
մոտ
60%-ը)
և
Ալպ-Հիմալայան
(Եվրոպայի
հարավը,
Անատոլիան,
Կովկասը,
Իրանական
բարձրավանդակը,
Հիմալայները,
Հնդկաչինը,
Մալայան
կղզեխումբը,
որտեղ
տեղի
է
ունենում
երկրաշարժերի
մոտ
20%-ը):
Երկրաշարժերի
մնացած
մասը
տեղի
է
ունենում
խզվածքային
(ռիֆտային)
գոտիների
տարածքներում
(Արևելյան
Աֆրիկա,
Կարմիր
ծով,
Կալիֆոռնիա,
Բայկալ
և
այլն),
Տյան
Շանում
և
Արևելյան
Անդրբայկալում:
Երկրաշարժեր լինում են նաև ծովերի ու օվկիանոսների հատակում: Ստորջրյա
երկրաշարժերից
առաջանում
են
կործանիչ
ալիքներ՝
ցունամիներ,
որոնց
բարձրությունը
հասնում
է
35 մ-ի, իսկ տարածման
արագությունը
կազմում
է
ժամում
800 կմ:
Չիլիի
երկրաշարժի
ժամանակ
ցունամիի
ալիքները
կտրել
են
15 հզ.
կմ
ճանապարհ
ու
Չիլիի
ափերից
հասել
մինչև
Հավայան
կղզիների,
Նոր
Զելանդիայի,
Ավստրալիայի
և
Ճապոնիայի
ծովեզերք:
Հայկական լեռնաշխարհը երկրագնդի առավել երկրաշարժային մարզերից է: Այդ տարածքում
կործանիչ
երկրաշարժի
մասին
առաջին
վկայությանը
հանդիպում
ենք
Մովսես
Խորենացու
«Պատմություն
հայոց»
աշխատության
մեջ,
որտեղ
նշված
է,
որ
այն
տեղի
է
ունեցել
դեռևս
մ.թ.ա.
550 թ-ին: Խորենացին
պատմում
է,
որ
այդ
ժամանակ
Արարատ
լեռան
վրա
տեղի
ունեցած
ուժգին
երկրաշարժի
հետևանքով
հյուսիսարևմտյան
լեռնալանջին
գոյացավ
հսկա
(10 կմ
երկարությամբ
և
1 կմ
լայնությամբ)
մի
խոռոչ:
Այդ
խոռոչն
այժմ
էլ
լավ
տեսանելի
է
մեծ
հեռավորությունից,
նաև`
Երևանից:
Ուժգին երկրաշարժերը հնուց ի վեր հաճախ են կրկնվել Երզնկայի, Բասենի, Էրզրումի, Մշո, Արարատյան, Շիրակի դաշտերի, Կարսի սարահարթի, Ախալքալաքի բարձրավանդակի, Սյունիքի, Արճեշ-Խլաթի
տարածքներում՝
ավերել
քաղաքներ
ու
գյուղեր
և
խլել
հազարավոր
մարդկանց
կյանքեր:
Բազմաթիվ
անգամներ
ավերվել
է
Անին
(հատկապես
1045, 1132 և 1319 թթ-ին), 893 թ-ի երկրաշարժից կործանվել է Դվինը, 1679 թ-ին ավերվել է Գառնիի տաճարը: 1840 թ-ի Արարատյան
երկրաշարժի
ժամանակ
Արարատ
լեռից
պոկվել
է
հսկայական
մի
լեռնազանգված
և
փլուզվել
Ակոռի
գյուղի
վրա,
իսկ
ցնցումներն
զգացվել
են
ողջ
Փոքր
Կովկասում:
Մեծ
վնասներ
են
պատճառել
Զանգեզուրում
1308, 1931 (քանդվել է Տաթևի վանքը) և 1968 թթ-ին տեղի ունեցած երկրաշարժերը: 1926 թ-ի Գյումրիի երկրաշարժից ավերվել է 44 բնակավայր: Թվարկված երկրաշարժերի ուժգնությունը կազմել
է
8–9, երբեմն՝
ավելի
բալլ:
1988 թ-ի դեկտեմբերի 7-ին, առավոտյան ժամը 11-ն անց 41 րոպեին ամբողջ Հայաստանը ցնցեց ահավոր երկրաշարժը, որի վերնակենտրոնը գտնվում էր Սպիտակ
քաղաքում
(այստեղից
էլ՝
Սպիտակի
երկրաշարժ
անվանումը):
Երկրաշարժը,
որի
ուժգնությունը
վերնակենտրոնում
գերազանցել
է
10 բալլը,
իսկ
օջախի
խորությունը
մոտ
12 կմ
էր,
ուժեղագույնն
էր
ՀՀ
տարածքում
երբևիցե
տեղի
ունեցած
երկրաշարժերից
և
ամենաուժգիններից՝
Հայկական
լեռնաշխարում:
Աղետը վայրկյանների ընթացքում հիմնահատակ կործանեց Սպիտակը, ավերեց Գյումրին, Վանաձորը և Ստեփանավանը, մեծ վնասներ
հասցրեց
Դիլիջանին,
Իջևանին,
Ալավերդուն,
Արթիկին,
Ախուրյանին
և
այլ
քաղաքների
ու
ավանների,
ավերեց
ավելի
քան
350 գյուղ:
Աղետի
զոհ
դարձավ
շուրջ
25 հզ.
մարդ,
իսկ
հարյուր
հազարավոր
մարդիկ
մնացին
անօթևան:
Քանդվեցին
կամ
վթարային
վիճակում
հայտնվեցին
շենքեր
ու
շինություններ
Երևանում
և
նույնիսկ
Թբիլիսիում:
Երկրաշարժն ընդգրկեց գրեթե ամբողջ Կովկասը՝ արևմուտքից արևելք (Սև ծովից մինչև Կասպից ծով) և հյուսիսից հարավ (Մախաչկալա և Նալչիկ քաղաքներից մինչև Թուրքիայի և Իրանի սահմանները) հսկայական մի տարածք:
Երկրաշարժի ավերիչ ուժից պաշտպանվելու նպատակով մարդիկ
սովորում
են
կանխագուշակել
երկրաշարժերը:
Երկրաշարժագետները
զբաղվում
են
երկրաշարժերի
գրանցման,
դրանց
հաճախության
ու
հզորության
ուսումնասիրման
խնդիրներով:
Նրանք
ստացած
տվյալներով
ձգտում
են
կանխագուշակել
երկրաշարժերի
հավանական
տեղն
ու
ուժգնությունը,
խորհուրդներ
տալիս
երկրաշարժակայուն
շենքեր
ու
շինություններ
նախագծելիս:
ՀՀ-ում այդ աշխատանքները
համակարգվում
են
ՀՀ
ԳԱԱ
Երկրաֆիզիկայի
և
ճարտարագիտական
երկրաշարժաբանության,
Երկրաբանական
գիտությունների
ինստիտուտներում
և
Սեյսմիկ
պաշտպանության
ազգային
ծառայությունում:
